Như chúng ta đã biết thế giới đang bước vào cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 với những chuyển biến sâu và rộng ở tất cả các lĩnh vực, điều này cũng tạo ra những vấn đề và thách thức đối với người làm công tác giáo dục nói chung và công tác giáo dục mầm non nói riêng. Đặc biệt là việc sử dụng phương pháp dạy học mới để đào tạo ra những con người đầy sáng tạo và có tư duy phản biện. Điều này cho thấy việc đổi mới phương pháp giảng dạy nhằm nâng cao chất lượng dạy và học ở các bậc học nói chung và bậc học mầm non nói riêng là yêu cầu cấp thiết hiện nay. Trẻ mầm non chính là những chủ nhân tương lai của đất nước chúng cần được đào tạo bài bản ngay từ khi bước vào độ tuổi đi học. Nhất là trong xã hội hiện đại ngày nay, khi những vấn đề và thách thức mới đòi hỏi phải được giải quyết bằng những biện pháp mới, tư duy mới, sáng tạo mới. Để làm được điều này, việc sử dụng các phương pháp dạy học mới là hết sức cần thiết. Có nhiều phương pháp dạy học mới ngoài mô hình giáo dục truyền thống như phương pháp Glenn Doman (Mỹ), phương pháp Reggio Emilia (Ý), phương pháp Montessori (Ý)… Trong đó, phương pháp STEAM (phương pháp giáo dục tích hợp của Mỹ) là một lựa chọn để giúp trẻ đánh thức và khơi dậy sự sáng tạo nhằm hình thành kĩ năng tư duy mới cho thế hệ mai sau. Bài viết này đề cập đến phương pháp giáo dục STEAM để thấy được những ưu điểm và minh họa bằng việc vận dụng vào tổ chức hoạt động tạo hình cho trẻ mầm non tích hợp với các lĩnh vực Khoa học, Công nghệ, Kĩ thuật, Nghệ thuật và Toán học cũng như những yêu cầu của phương pháp này.

1. Một số đặc điểm cơ bản của phương pháp STEAM trong giáo dục mầm non

Phương pháp dạy học STEAM theo quan điểm “lấy trẻ làm trung tâm”, phát huy tính tích cực của trẻ trong hoạt động. Giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn, tạo cơ hội cho trẻ hoạt động. Trong quá trình tổ chức hoạt động, trẻ sẽ tự khám phá, tự chơi, tự học dưới sự quan sát của giáo viên trên tinh thần tôn trọng sự tự do của trẻ. Trẻ học theo hứng thú và sở thích của mình. Tức là, trẻ được tự do lựa chọn cách thức thực hiện, cách khám phá, tìm hiểu sự vật, hiện tượng, nguyên liệu học tập hay bất kì thứ gì trẻ sáng tạo ra. Ngoài ra, mỗi cá nhân trẻ sẽ luôn độc lập về nhận thức và tính cách. Giáo viên chỉ tham gia vào quá trình tìm hiểu của trẻ khi trẻ có những hành vi không phù hợp với chuẩn mực đạo đức. Vai trò của giáo viên còn là người quan sát, phát hiện ra những điểm mạnh, điểm yếu của trẻ để vun đắp, bồi dưỡng thêm. Đồng thời, giáo viên cũng hỗ trợ trẻ trong việc tìm ra những mối liên hệ giữa các lĩnh vực có trong sản phẩm trẻ muốn tạo ra nhằm giúp trẻ phát triển nhận thức một cách toàn diện nhất. Bên cạnh đó, giáo viên là người tạo môi trường, đồ dùng học tập đặc biệt có yếu tố “sáng tạo” để trẻ được thỏa sức phát huy sự sáng tạo của mình, tận dụng hết những nguyên vật liệu xung quanh nhằm tạo ra sản phẩm theo ý muốn của trẻ, trẻ tự tìm hiểu và tự sửa lỗi cho đến khi đạt được mục đích. Trong tổ chức các hoạt động, giáo viên có thể linh hoạt và tích hợp nhiều lĩnh vực để tạo điều kiện cho trẻ thỏa sức khám phá, thích thú, say mê hoàn tất công việc của mình hoặc chuyển sang hoạt động khác nếu cần thiết. Phương pháp STEAM còn đề cao việc trẻ tự học, hướng đến các hoạt động ý nghĩa và rèn luyện kĩ năng mềm. Trẻ được trải nghiệm thực tế và rút kinh nghiệm cho bản thân. Từ những đặc điểm trên cho thấy, phương pháp STEAM giúp cho trẻ được trải nghiệm, được thực hành bằng những kĩ năng, kiến thức vô cùng gần gũi với cuộc sống của trẻ. Qua mỗi hoạt động, trẻ sẽ tạo ra được những sản phẩm thực, hữu dụng trong cuộc sống. Điều đó tạo cho trẻ hứng khởi và niềm yêu thích đến trường, yêu thích khám phá tìm hiểu mọi vấn đề trong cuộc sống. Đó chính là mục tiêu mà giáo dục STEAM luôn hướng tới.

1. Quy trình tổ chức hoạt động tạo hình theo phương pháp STEAM

Giáo viên giúp trẻ nắm lấy STEAM bằng cách yêu cầu trẻ đưa ra các câu hỏi, chia sẻ trong sự phấn khích của trẻ và tạo cho trẻ nhiều cơ hội khám phá. Do đó, tổ chức cho trẻ hoạt động tạo hình theo phương pháp STEAM chính là cách giáo viên tổ chức hoạt động tạo hình có tính tích hợp, lồng ghép nhiều kiến thức, lĩnh vực cùng một lúc với nhau chứ không đơn thuần là một hoạt động tạo hình thiên về lĩnh vực nghệ thuật.

   – Quy trình tổ chức hoạt động tạo hình theo phương pháp steam theo các bước:

+ Bước 1: Tạo hứng thú, giới thiệu: Trong bước đầu này, cô giáo thu hút trẻ vào nội dung bài học hoặc hoạt động bằng cách khơi gợi sự quan tâm, hứng thú của trẻ. Tạo tình huống khơi gợi tính tò mò, khả năng khám phá, tìm tòi của trẻ, để trẻ thể hiện khả năng của bản thân. Bày tỏ cảm xúc phù hợp với tình huống.

 + Bước 2: Hướng dẫn quan sát: Trẻ tự đưa ra giả định , phỏng đoán, tự kiểm chứng và tự đưa ra kết luận thông qua bắt tay vào làm thử nghiệm, tìm tòi , khám phá, từ đó tự có thêm những kiến thức, hiểu biết về chủ đề.

+ Bước 3: Hướng dẫn thực hành: Trong bước này trẻ cùng đưa ra phương hướng, đưa ra mô hình, cách làm để tạo ra sản phẩm, trẻ phân công công việc trong nhóm.

  + Bước 4: Thực hành: Dựa trên bản thiết kế của nhóm, trẻ thực hành, trải nghiệm tích cực hoạt động tạo ra sản phẩm.

    + Bước 5: Tổ chức đánh giá.

1. Ứng dụng trong tổ chức hoạt động tạo hình

* Giáo dục STEM dựa trên quan điiểm lấy trẻ làm trung tâm

     Phương pháp dạy học STEAM theo quan điểm “lấy trẻ làm trung tâm” phát huy tính tích cực của trẻ trong hoạt động. Giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn, tạo cơ hội cho trẻ hoạt động.Trong quá trình tổ chức hoạt động, trẻ sẽ tự khám phá, tự chơi, tự học dưới sự quan sát của giáo viên trên tinh thần tôn trọng sự tự do của trẻ. Trẻ học theo hứng thú và sở thích của mình. Tức là, trẻ được tự do lựa chọn cách thức thực hiện, cách khám phá, tìm hiểu sự vật, hiện tượng, nguyên liệu học tập hay bất kì thứ gì trẻ sáng tạo ra. Ngoài ra, mỗi cá nhân trẻ sẽ luôn độc lập về nhận thức và tính cách. Giáo viên chỉ tham gia vào quá trình tìm hiểu của trẻ khi trẻ có những hành vi không phù hợp với chuẩn mực đạo đức. Hoạt động tạo hình là quá trình trẻ chơi sáng tạo với vô vàn nguyên vật liệu, điều này tạo cơ hội cho trẻ biết sử dụng phối hợp các nguyên liệu khi tạo ra các sản phẩm, đây là tiền đề để trẻ biết cách kết hợp các nguyên liệu bất kì mà trẻ thu lượm được khi tham gia hoạt động tạo hình.

Lấy trẻ làm trung tâm là đặt đứa trẻ vào vị trí trung tâm của hoạt động giáo dục, các đề tài giáo viên lựa chọn đều dựa trên nhu cầu, hứng thú và năng lực riêng vừa là chủ thể vừa là mục đích của quá trình đó.

– Vị trí của trẻ:

+ Trẻ được tham gia vào các hoạt động với cả lớp, trong nhóm nhỏ và cá nhân.

    + Trẻ được tự đề sướng hoạt động.

    +Trẻ được tự lựa chọn các hoạt động.

    +Trẻ được khuyến khích nói lên và chia sẻ ý tưởng của mình.

–  Vai trò của giáo viên trong giáo dục lấy trẻ làm trung tâm:

    + Tôn trọng trẻ:

    + Chấp nhận sự khác biệt, đa dạng, độc đáo của mỗi trẻ và gia đình.

    + Tin tưởng vào khả năng thành công của mỗi trẻ.

    + Mở rộng việc học cho mỗi cá nhân:

    + Tăng cường tiếp cận cá nhân, nhóm nhỏ khi hướng dẫn trẻ.

    +Xác định và đáp ứng sự hiểu biết, sở thích, ý tưởng, kĩ năng của từng trẻ.

– Tạo cơ hội cho trẻ tích cực hoạt động:

   + Tạo cơ hội cho trẻ tham gia vào hoạt động phù hợp với khả năng, nhu cầu và hứng thú cá nhân.

     + Sử dụng hiệu quả những cơ hội học bất chợt xảy ra trong các sự kiện và thói quen hàng ngày để hướng dẫn kĩ năng, kiến thức và thái độ cho trẻ.

    + Chuẩn bị môi trường và cung cấp đồ dùng, đồ chơi, học liệu theo trình tự nội dung và hoạt động.

     + Sử dụng ngôn ngữ phong phú, rõ ràng, đúng ngữ pháp, biểu cảm khi hướng dẫn trẻ.

    + Hướng dẫn trẻ hiểu được các mục đích của hoạt động giáo dục.

    + Hỗ trẻ trong quá trình hoạt động bằng cách khuyến khích, gợi mở.

Ví dụ: Khi cho trẻ trang trí trang phục bé trai bé gái. Cô đưa ra nội dung hoạt động trẻ nêu ý tưởng, cách tạo ra sản phẩm ( làm trang phục bằng ngyên vật liệu nào, trang trí phần nào trước, vẽ tay áo và cắt làm sao,…) Từ ý tưởng của trẻ, cô cung cấp nguyên vật liệu, trẻ chọn nguyên vật liệu làm ra sản phẩm của mình.

 * Chú trọng phương pháp thực hành – trải nghiệm

 Giáo viên khuyến khích trẻ tham gia trải nghiệm thực tế, sau đó phản ánh, tổng kết lại để tăng cường hiểu biết, phát triển kĩ năng, định hình các giá trị sống và phát triển tiềm năng bản thân, tiến tới đóng góp tích cực cho cộng đồng và xã hội.

– Trải nghiệm: Trẻ làm thực hiện một hoạt động tuân theo các hướng dẫn cơ bản về an toàn, tổ chức hoặc quy định về thời gian, trẻ làm trước khi được hướng dẫn cụ thể về cách làm.

– Chia sẻ: Trẻ chia sẻ lại các kết quả, các chú ý và các điều quan sát cảm nhận được trong phần hoạt động đã thực hiện của mình. Trẻ học cách diễn đạt và mô tả lại rõ ràng nhất các kết quả của trải nghiệm và mối liên quan của chúng.

– Phân tích: Trẻ cùng thảo luận nhìn lại cả quá trình trải nghiệm, phân tích và phản ánh lại.

– Tổng Quát: Liên hệ những kết quả và điều học được từ trải nghiệm với các ví dụ trong cuộc sống thực tế. Bước này thúc đẩy trẻ suy nghĩ về việc có thể áp dụng những điều học được vào các tình huống khác như thế nào.

– Áp dụng: Trẻ sử dụng những kĩ năng, hiểu biết mới vào cuộc sống thực tế của mình. Trẻ trực tiếp áp dụng những điều học được vào tình huống tương tự hoặc các tình huống khác – thực hành.

* Tích cực tổ chưc hoạt động nhóm

Dạy học theo nhóm là một hình thức dạy học, trong đó trẻ thực hiện một nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự kết hợp giữa lí thuyết và thực hành, tạo ra các sản phẩm có thể giới thiệu. Nhiệm vụ này được trẻ thực hiện với tính tự lực cao trong toàn bộ quá trình học tập.

Xác định chủ đề và mục đích: giáo viên và trẻ cùng nhau đề xuất ý tưởng. Cần tạo ra một tình huống xuất phát, chứa đựng một vấn đề hoặc đặt một nhiệm vụ cần giải quyết, trong đó liên hệ với hoàn cảnh thực tiễn xã hội và đời sống. Cần chú ý đến hứng thú của trẻ cũng như ý nghĩa xã hội của đề tài. Giáo viên có thể giới thiệu một số hướng đề tài để trẻ lựa chọn và cụ thể hoá. Trong trường hợp thích hợp, sáng kiến về việc xác định đề tài có thể xuất phát từ phía trẻ. Giai đoạn này còn được mô tả thành hai giai đoạn là đề xuất sáng kiến và thảo luận về sáng kiến.

 Thực hiện: các thành viên thực hiện công việc theo kế hoạch đã đề ra cho nhóm và sự phân công công cho mỗi cá nhân trong nhóm. Trong giai đoạn này trẻ thực hiện các hoạt động trí tuệ và hoạt động thực tiễn, thực hành, những hoạt động này xen kẽ và tác động qua lại lẫn nhau. Kiến thức lí thuyết, các phương án giải quyết vấn đề được thử nghiệm qua thực tiễn. Trong quá trình đó sản phẩm của nhóm và thông tin mới được tạo ra.

   Tóm lại cách tiếp cận dạy học theo phương pháp STEAM chắc chắn không phải là nhiệm vụ dễ dàng nhưng những lợi ích mà STEAM mang lại cho trẻ và trường học thì rất lớn. Trường học không chỉ là nơi để giảng dạy lí thuyết mà ở nơi đó, đứa trẻ được trải nghiệm những kiến thức thực tiễn, vừa lớn khôn, vừa trưởng thành.